Wateler

Kettingstraat 16, 2511 AN, Den Haag

De vroegere Oranje-Nassau Hypotheekbank is, op het pand na, spoorloos verdwenen. Ook het leven van bankdirecteur Johan Wateler (1857-1927) blijft een mysterie, behalve het feit dat hij de tweede permanente Vredesprijs stichtte na Alfred Nobel.

“De wereld is overbewapend en vrede is ondergefinancierd.”
_{– VN Secretaris-Generaal Ban Ki-moon}

Op het hoogtepunt van de Eerste Wereldoorlog, toen de uitreiking van de Nobelprijs voor de Vrede was opgeschort, volgde de Haagse bankier Johan Gerard Daniël Wateler het voorbeeld van de Zweedse industrieel Alfred Nobel. In zijn testament van 1916 bestemde hij zijn fortuin voor een Vredesprijs ten gunste van personen of instellingen die een bijzondere prestatie hebben geleverd voor “de bevordering van vrede door middel van woord, daad of geschrift.”

We weten vrijwel niets over het leven en de idealen van Wateler. De schaarse bronnen suggereren dat hij een succesvol zakenman was en een financieel genie. Geboren in 1857 in een Amsterdamse volksbuurt duikt hij uit het niets op als directeur van nieuwe financiële instellingen: het Zuid-Hollandsche Landbouwcrediet sinds 1890, en de Oranje Nassau Hypotheekbank omstreeks 1900, omringd door bestuurders uit aristocratische families.

Hij was een veelzijdig begaafd man. Zo vertaalde hij in 1895 romantische dichters als Alfred de Musset voor toneelopvoeringen van de Haagse Toynbee-Vereeniging. De internationale Toynbee-beweging vormde het begin van het moderne vormingswerk, gericht op sociale vrede tussen werknemers en werkgevers. Deze idealen werpen misschien licht op Watelers motieven om een nieuwe vredesprijs te financieren.

Wateler had een publieke prijs voor ogen, beheerd door de Nederlandse staat. Maar na zijn dood in 1927 sloeg de regering de erfenis af, omdat een vredesprijs op gespannen voet zou staan met haar strikte neutraliteitspolitiek. De tweede optie was de Carnegie Stichting, als eigenaar en beheerder van het Vredespaleis. Hier is de Wateler Vredesprijs altijd uitgereikt, het eerst in 1931 aan Sir Eric Drummond, de Secretaris-Generaal van de Volkenbond (voorloper van de Verenigde Naties). Sinds 2004 wordt de prijs om de twee jaar uitgereikt onder de naam Carnegie-Wateler Vredesprijs. In 2012 viel de eer te beurt aan War Child, een organisatie die zich inzet voor kinderen en jongeren die getroffen zijn door oorlogsgeweld.

Anders dan Andrew Carnegie en Alfred Nobel is de Nederlander Johan Wateler vrijwel vergeten. Sinds het eeuwfeest van het Vredespaleis in 2013 doet een reizende tentoonstelling van het International Network of Museums for Peace de herinnering herleven aan deze Nederlandse pionier van vredesfilantropie.