Hobbemaplein en plantsoen, 2526 JA, Den Haag

Het standbeeld van Mahatma Gandhi is een gift van de Hindoestaans-Surinaamse gemeenschap. Het tweeledige monument herdenkt de ontberingen van de eerste migranten en draagt bij tot een vredescultuur in de buurt.

“Ik herdenk je Reiziger /wie je was /wie ik ben” – “parwási ke yád men”
_{– anoniem}

In Den Haag staan twee beelden van Mahatma Karamchand Gandhi (1869-1948). Een borstbeeld in het Vredespaleis eert hem als visionair van geweldloosheid en vredesopbouw. Op het Hobbemaplein zien we een wandelende Gandhi bij de drukke markt in de volksbuurt Transvaal.

Het monument is een gift van cultureel instituut Sarnami. Bij de onthulling in 2004 prees de toenmalige Minister van Immigratie de soepele integratie van de Hindoestaans-Surinaamse bevolkingsgroep, ca. 10% van de 400.000 Hagenaars. Het tweetalige onderschrift bij het Gandhi-beeld getuigt van een meer complexe identiteit:

“Ik wil dat alle culturen van alle landen zo vrij mogelijk
door mijn huis waaien.
Maar ik weiger van mijn voeten geblazen te worden,
door welke dan ook.”

Het tweede deel van het monument beeldt de 140 jaar oude migratiegeschiedenis uit. Op 5 juni 1873, tien jaar na de afschaffing van de slavernij, verscheepten Nederlandse plantagehouders de eerste lichting contractarbeiders per zeilschip uit Brits-Indië naar Suriname, ter vervanging van zwarte slaven. Het aantal Hindoestanen groeide tot 1926 naar ruim 34.000, waarvan minder dan eenderde terugkeerde naar India.

Na de Tweede Wereldoorlog vestigde een groot deel zich als immigrant in Nederland, de meesten kort voor de Surinaamse onafhankelijkheid in 1975. De tekst drukt hun ervaringen uit van hard werken en voorspoed:

“Daar waar het mij goed gaat is mijn Vaderland” – “jahán base wahán sundar deus”

Deze immigranten brachten ook voorspoed in de Transvaalbuurt, waar ze de grootste Hindoestaanse tempel en school van Nederland bouwden. Hun culturele banden met India versterkten bovendien de economische betrekkingen van de gemeente Den Haag. In 2011 bouwde de Indiase ambassade een cultureel Gandhi Centrum in de internationale zone (Tesselsestraat 65). Ook sponsort het Indiase bedrijfsleven een ‘Bollywood’ filmfestival.

Het monument is tevens een symbool van vreedzame relaties tussen de vele culturen in de buurt. Op Holi-Phagwa, het traditionele lentefeest, gaan Hindoestaans-Surinaamse, Indiase en andere Hagenaars naar het Hobbemaplein, waar ze het beeld van Gandhi overdekken met bloemen en kleuren.

Prinsegracht 8, 2512 GA, Den Haag

Op de Prinsegracht herinneren twee erfgoedhuizen aan de Russische jurist Feodor Martens: op nr. 8 leren we over het door hem geformuleerde principe van bescherming van oorlogsslachtoffers; op nr.71 trad hij op als internationaal arbitragerechter.

“… de beginselen van het internationaal recht, die voortvloeien uit de gevestigde gebruiken, de beginselen van menselijkheid en de eisen van het openbare rechtsbewustzijn.”
_{– Feodor Martens}

De Haagse vredestraditie begon met Nederlands-Russische juridische samenwerking, zoals historicus Arthur Eyffinger opmerkt: “Diplomaten, militairen en pacifisten, zelfs cartoonisten waren het erover eens dat Tobias Asser en Feodor Martens de ziel en de ruggengraat vormden van de Conferentie van 1899.”

Feodor Feodorowitsch Martens (1845-1909) was de juridisch adviseur van tsaar Nicolaas II. In 1898 beval hij Den Haag aan als plaats voor de Vredesconferentie. Hij was ook een realist die voorzag dat het ontwapeningsinitiatief van de tsaar kansloos was. Daarom voegde hij punten toe aan de agenda, die wel kans van slagen hadden: het humanitair oorlogsrecht en internationale arbitrage.

Op de Haagse Vredesconferentie van 1899 leidde Martens de voorbereidingen van de Conventie voor de Landoorlog. Toen de onderhandelingen dreigden vast te lopen op definities bereikte hij overeenstemming over het principe dat in alle gevallen “de bevolking en de oorlogvoerende partijen beschermd worden door en onderworpen zijn aan de beginselen van het internationaal recht, die voortvloeien uit de gevestigde gebruiken, de beginselen van menselijkheid en de eisen van het openbare rechtsbewustzijn.” (Haagse Conventie IV, 1899, 1907).

Deze Martens-clausule is een belangrijke leidraad geworden in het werk van het Internationale Rode Kruis. Het begrip ‘de beginselen van menselijkheid’ spreekt uit de naam van het Humanity House op nr. 8. Dit vredesmuseum maakt de ervaringen van oorlogsslachtoffers voelbaar. Daardoor kunnen ook schoolkinderen de grondslagen van het internationaal recht leren begrijpen.

Het onopvallende gebouw op nr. 71 is het zichtbare resultaat van de Conventie voor Vreedzame Internationale Conflictoplossing, de eerste zetel van het Permanent Hof van Arbitrage (PCA). Martens trad met Asser in 1902 op als arbitragerechters in een op zichzelf miniem geschil tussen de Verenigde Staten en Mexico over kerkelijk bezit. Deze zaak zette het Haagse stelsel in beweging door vertrouwen te wekken in procedures van internationale rechtspraak.

Het belang van deze procedures en van de Martens-clausule zelf blijkt uit de adviserende opinie van het Internationaal Gerechtshof in 1996 over de illegaliteit van kernwapens. In deze zaak accepteerde het Hof de massale protesten van de vredesbeweging als een bewijs van ‘de eisen van het openbare rechtsbewustzijn’.

Wagenstraat 124a, 2512 BA, Den Haag

Het voormalige hotel De Jong had tijdens de Tweede Haagse Vredesconferentie van 1907 de Koreaanse delegatie te gast. De nagedachtenis van de jurist, diplomaat en vredesactivist Yi Jun wordt nog altijd geëerd, zowel in Noord als Zuid-Korea.

“Mijn droom is om, voor het eerst in de geschiedenis, te komen tot wederzijds begrip in het Japanse eilandenrijk en het Koreaanse schiereiland, het trefpunt van drie nucleaire supermachten.”
_{– Akio Komatsu}

De jurist Yi Jun (1859 – 1907) was het grootste deel van zijn loopbaan rechter in Seoul. Daarnaast was hij een rechtshervormer en onderwijsvernieuwer, stichter van tal van scholen en instellingen, zoals het Koreaanse Rode Kruis. Na de Russisch-Japanse oorlog (1904-1905), toen Korea bezet werd door Japan, protesteerde hij krachtig tegen de schending van het internationale recht.

In 1907 leidde Yi Jun met de diplomaten Yi Sang Sul en Yi Oui Jong een delegatie om namens de keizer van Korea de Tweede Vredesconferentie in Den Haag bij te wonen. Ze hoopten op internationale erkenning van Korea als zelfstandige staat en bescherming tegen annexatie door Japan. Maar bij de opening van de conferentie op 15 juni werd hen de toegang geweigerd. Hun protest kreeg wereldwijde publiciteit door het dagblad van William T. Stead, Courrier de la Conférence de la Paix. Een kopie is te zien op de muren van het museum. Stead noemde de uitsluiting van Korea ‘het toppunt van ontkenning’ van het pacifistisch ideaal: “Is er geen recht in de wereld, zelfs niet in Den Haag? Waarom geeft u niet onomwonden toe dat uw enige wet het kanon is en dat de machtigen nooit schuldig zijn?”

Op 14 juli werd Yi Jun dood aangetroffen in zijn hotelkamer. De precieze oorzaak is tot op heden onzeker. Dit drama illustreert de uitsluiting van gekoloniseerde en onderdrukte volkeren van de Haagse Vredesconferenties. In 1907 was Afrika geheel niet vertegenwoordigd; van Azië konden alleen de keizerrijken Turkije, Perzië, China,Japan en koninkrijk Siam (Thailand) deelnemen. Het keizerrijk Korea was uitgesloten onder druk van Japan, dat dezelfde rechten opeiste als Westerse koloniale grootmachten.

Het hotelgebouw werd gekocht door Kee Hang Lee en zijn vrouw Chang Joo Song als betrokken burgers en in 1995 geopend als museum. De herdenking van Yi Jun dient het doel van vredesopvoeding in diens geest van recht, vrijheid en het streven naar wereldvrede. Het museum ontvangt gasten uit de hele wereld, vooral Koreanen, Chinezen en Japanners. Een geregeld bezoeker is bijvoorbeeld de boven geciteerde Japanse ondernemer en vredesfilantroop Akio Komatsu. De nalatenschap van Yi Jun inspireert tot opbouw van een vredescultuur, niet alleen in Oost-Azië maar ook tussen volkeren in het Westen en de vroegere koloniën.

Rabbijn Maarsenplein, 2512 HJ, Den Haag

Vlakbij de grafsteen van de filosoof Spinoza getuigt het Kindermonument bij de vroegere Joodse school van de slachtoffers van terreur. Het morele verzet van rabbijn Maarsen inspireert tot vredesopvoeding vanuit de kernwaarde van tolerantie.

“Vrede is niet alleen de afwezigheid van oorlog, maar een deugd die ontspruit aan een geestesgesteldheid, een vermogen tot welwillendheid, vertrouwen, recht.”
_{– Baruch de Spinoza}

Zoals de meeste Nederlandse steden bood Den Haag een veilige haven voor slachtoffers van religieuze vervolging, vooral Joodse vluchtelingen. Baruch de Spinoza (1632-1677), zelf verbannen uit de Amsterdamse gemeenschap, bepleitte als filosoof een ethiek van tolerantie. In Den Haag schreef hij zijn verhandeling Ultimi Barbarorum (De ergste barbaren, 1672), een veroordeling van de moord op de staatslieden Johan en Cornelis de Witt, gelyncht bij de Gevangenpoort.

In de 19e eeuw werd de ethiek van Spinoza een bron van inspiratie voor initiatieven om de barbaarsheid van oorlog en politieke haat uit te bannen. In deze geest voerde de Oostenrijkse publicist Theodor Herzl, met steun van Bertha von Suttner, een campagne tegen het antisemitisme. In 1907 hield Herzl het 8e Zionistische Congres in Den Haag, gelijktijdig met de Tweede Vredesconferentie. Na een golf van pogroms in Tsaristisch Rusland hoopte Herzl op internationale steun voor zijn ideaal van massale migratie naar Palestina (dat nog onder het Turkse Rijk viel). Anderen, zoals de internationale jurist Tobias Asser, beschouwden burgerrechtelijke emancipatie en internationale rechtsbescherming als de meest zekere oplossing op lange termijn.

Het Kindermonument biedt een dramatische illustratie van het gebrek aan rechtsbescherming tijdens de Duitse bezetting in 1940-1945. Als opperrabbijn van Den Haag weigerde Isaac Maarsen (1892-1943) onder te duiken en bleef hij de gemeenschap tot het einde toe verdedigen. Tenslotte werden meer dan 10.000 Joodse Hagenaars vermoord in concentratiekampen, waarvan 1700 kinderen. Het monument bij de vroegere Joodse school vermeldt de namen van 400 leerlingen, gesymboliseerd door lege stoelen. Het dient ook als klimrek en wordt gebruikt voor vredesopvoeding in de buurt.

Het Spinozahuis (Paviljoensgracht 72), waar Baruch de Spinoza in 1677 overleed, is behouden gebleven. De bibliotheekcollectie bevat zijn manuscripten en studies over zijn geestelijke nalatenschap. Net als het Kindermonument blijft dit een plaats voor bezinning over de ethiek van vrede en tolerantie.

Op de grens tussen de internationale zone en volksbuurten vinden we vroege initiatieven voor vredesvorming met inbegrip van een vredesmuseum. Het Bertha von Suttner gebouw biedt nu een onderkomen voor vredes- en mensenrechtenorganisaties.

“Vrede kan niet bereikt worden door geweld, maar alleen verworven door begrip.”
_{– Albert Einstein}

De Laan van Meerdervoort markeert een traditionele sociale scheidslijn tussen villawijken (‘het zand’) en volksbuurten (‘het veen’). Het nabijgelegen Vredespaleis inspireerde hier verschillende initiatieven van vredesvorming voor een breder publiek. Na de Eerste Wereldoorlog maakten vredesbewegingen veel gebruik van visuele middelen, zoals afbeeldingen van de verschrikkingen van gifgas en grafische schema’s van het nieuwe vredesstelsel van de Volkenbond.

In 1927 richtte de pacifistische predikant Johannes Hugenholtz (1888-1973) een Vredeskamer op. In 1930 werd deze gevestigd op nr. 89 met een tentoonstelling, bibliotheek en boekhandel. Met medewerking van een coalitie van vredesgroepen (Nationale Vredesactie) ontwierp hij een internationaal Vredeshuis op nr. 19, met een permanent oorlogs- en vredesmuseum. Dit plan kreeg ook de steun van Albert Einstein, die in 1932 buitengewoon hoogleraar was aan de Universiteit van Leiden. Einstein eiste dat het project mede gedragen zou worden door War Resisters International, Women’s International League for Peace and Freedom en International Fellowship of Reconciliation. “Het slechtste dat wij pacifisten kunnen doen is de militaristen het schouwspel bieden van onenigheid.”

Maar na de machtsovername van Hitler in Duitsland in 1933 raakte deze beweging verdeeld over het principe van dienstweigering. Einstein nam als Joods-Duitse banneling in de VS zelf afstand van deze antimilitaristische eis. In 1934 opende het Vredeshuis als een landelijk centrum van vredesvorming en debat. Bekende sprekers waren bijvoorbeeld Jacob ter Meulen, directeur van de bibliotheek van het Vredespaleis en kenner van de geschiedenis van de vredesbeweging, en Otto Neurath, verbannen filosoof van de ‘Weense Kring’ en uitvinder van het pictogram. Vanuit het Vredeshuis doorkruiste ook een reizende tentoonstelling het land als Oorlogswaarschuwingsdienst.

Tegenwoordig vormt het Bertha von Suttner gebouw op nr. 70 een nieuw internationaal ‘vredeshuis’ met een breed scala aan vredes- en mensenrechtenorganisaties, waaronder het International Network of Museums for Peace. Hier blijft de verbeeldingskracht van Hugenholtz een bron van inspiratie voor de bevordering van een vredescultuur met vernieuwende visuele middelen.