Gevers Deynootplein 30, 2586 CS, Den Haag

De suite van Bertha von Suttner is een blijvende bron van inspiratie voor vredesactivisten en betrokken diplomaten. Een plaats van bezinning over een eeuw van hoop, teleurstellingen en nieuwe initiatieven voor vrede en recht.

“Vaarwel, liefelijke stad van parken en tuinen! Dat deze plaats, waar het eerste internationale arbitragehof ontstond, een pelgrimsoord moge worden voor toekomstige generaties.”
_{– Bertha von Suttner}

Baroness Bertha von Suttner (1843–1914) was de drijvende kracht achter de eerste internationale vredesbeweging. Haar bestseller “Die Waffen nieder (De wapens neer, 1889)” droeg bij tot mobilisatie van de wereldopinie onder de leus aan het slot: “Hulde aan de toekomst!”

Von Suttner kwam in 1894 voor het eerst naar Den Haag om, op uitnodiging van de Nederlandse regering, de vredesconferentie van de Inter-Parlementaire Unie in de Ridderzaal bij te wonen. In haar beleving werden de echte politieke resultaten behaald tijdens de diners en recepties, zoals in haar suite in het Kurhaus. Dankzij haar informele diplomatie kreeg het ontwapeningsinitiatief van tsaar Nicolaas II in 1898 een breed internationaal draagvlak.

“Naar de plaats waar vrede zal worden geboren!”, schreef ze over de Eerste Haagse Vredesconferentie in 1899 aan de zionistische voorman Theodor Herzl, als verslaggeefster van diens krant Die Welt. In haar Kurhaus-suite en haar salon in het vroegere Grand Hotel Central bracht ze pacifistische opinieleiders zoals Jan Bloch en William T. Stead in contact met ‘de kringen die nu eenmaal de macht in handen hebben’. Maar zelf verliet ze de conferentie voortijdig, teleurgesteld door de mislukte ontwapeningsbesprekingen: “Er is reden tot treurnis. Koud, koud zijn alle harten. Koud als de ijzige lucht, die door de rammelende ramen waait. Ik huiver.”

Deze ervaring maakte Von Suttner des te meer vastbesloten om ‘te volharden, volharden en te blijven volharden’. Haar overtuigingskracht motiveerde Alfred Nobel, voor wie ze in Parijs had gewerkt, om de vredesbeweging ook financieel te steunen. In 1905 ontving ze als eerste vrouw zelf de Nobelprijs voor de Vrede . Ook inspireerde ze Andrew Carnegie om het Vredespaleis te financieren. Op het eeuwfeest in 2013 werd ze opnieuw als eerste vrouw geëerd, dit maal met een borstbeeld in deze ‘Tempel van Vrede’.

Zoals Von Suttner hoopte is Den Haag nu een ‘pelgrimsoord voor toekomstige generaties’. Eén van haar opvolgers is Cora Weiss, oud-voorzitter van het Internationaal Vredesbureau (Nobelprijs voor de Vrede 1910). Op het eeuwfeest van de Eerste Haagse Vredesconferentie in 1999 zat Weiss het Hague Appeal for Peace voor, waarin meer dan 10.000 mensen zich verbonden aan een wereldwijde campagne voor vredeseducatie.

Carnegieplein 4, 2517 KJ, Den Haag

De beeldengroep ‘Het gesprek’ bij de ingang van het NIBC bankkantoor straalt de typisch Haagse sfeer uit van zakelijk overleg. In de ontvangstruimte zien we foto’s en een gedenkboek van de gebombardeerde Koninklijke Kunstzaal Kleykamp.

“Geen vrijheid voor de Staten om goed of kwaad te doen, maar hun daden gemeten naar stipte regels van recht en onrecht – ziedaar wat Grotius geloofde met zijn gehele ziel”
_{– Cornelis van Vollenhoven}

De kunsthandelaars Pieter en Ermina Kleykamp vestigden zich in 1909 in Den Haag. Hun kunstzaal, aanvankelijk aan de Oranjestraat, werd een eersteklas centrum voor kunst en literatuur. De tentoonstellingen varieerden van Vincent van Gogh en de Haagse School tot een wereldberoemde collectie Oost-Aziatische kunst. In 1916 verhuisde Kleykamp naar de statige villa Het Witte Huis. De bovenste verdieping bood ruimte voor het nieuwe Internationaal Intermediair Instituut, in januari 1918 opgericht door de Leidse volkenrechtsgeleerde Cornelis van Vollenhoven (1874-1933), als particuliere informatiedienst voor de bibliotheek van het Vredespaleis.

Als groot bewonderaar van Hugo de Groot bepleitte Van Vollenhoven de afschaffing van agressieoorlogen en inzet van een internationale politiemacht tegen ‘statenmisdaad’. Op zijn eigen vakgebied van het oosters recht bestreed hij ‘de kortzichtige arrogantie van het westerse recht’ in Nederlands-Indië. In plaats daarvan diende men de wijde verscheidenheid van het oosterse en islamitische gewoonterecht (Adat) te respecteren en op te nemen in het internationale rechtsstelsel.

Uiteindelijk viel Kunstzaal Kleykamp zelf ten prooi aan de Duitse agressieoorlog. De villa werd in 1941 gevorderd door de bezetter die hier het Centraal Bevolkingsregister vestigde. De uiterst efficiënte administratie bood een instrument voor de vervolging van Joden en de arrestatie van verzetsstrijders met valse persoonsbewijzen. Op advies van verzetsgroepen werd de villa op 11 april 1944 verwoest in een precisiebombardement door Engelse ‘Mosquito’ vliegtuigen. Het hoge aantal van 61 slachtoffers, voor het overgrote deel gewone burgers, is een oorlogstrauma gebleven in de Haagse geschiedenis.

Tegenwoordig is Van Vollenhovens idee van optreden tegen ‘statenmisdaad’ gedeeltelijk gerealiseerd door het sinds 2002 operationele Coalitie voor het Internationaal Strafhof in Den Haag (Maanweg 174). Dit hof werkt samen met de Verenigde Naties en een wereldwijde coalitie van maatschappelijke organisaties. Een nabijgelegen voorbeeld is het burgerinitiatief ‘Walk of Truth’ (Laan Copes van Cattenburch 62). Hierin zetten kunstenaars zich in voor bescherming van cultuurschatten tegen oorlog en misdaad, en voor een grensoverschrijdende vredescultuur.

Carnegieplein 2, 2517 KJ, Den Haag

Het in 1913 geopende Vredespaleis is een wereldkruispunt van herinneringen aan vrede en recht. Aan de vooravond van de Eerste Wereldoorlog investeerde de staalmagnaat Andrew Carnegie in duurzame internationale rechtsinstellingen.

“De man die rijk sterft, sterft in ongenade.”
_{– Andrew Carnegie}

Andrew Carnegie (1835-1919) kwam uit een verarmde weversfamilie. Als Schots-Amerikaans immigrant wist hij zich door zelfstudie op te werken tot staalmagnaat en multimiljonair. In zijn boek The Gospel of Wealth (Het evangelie van de rijkdom, 1889) ontvouwde hij een nieuwe visie op filantropie als investering in educatie. Zo financierde hij, naast scholen, concertzalen en andere instellingen, bijna 3000 bibliotheken. In 1903 schreef hij ook een cheque van 1,5 miljoen dollar uit voor de bouw van een ‘Tempel van de Vrede’ in Den Haag.

Het bezoekerscentrum bij de poort toont de motieven van de ‘Gift van Carnegie’ met filmbeelden van de openingsceremonie op 28 augustus 1913. De bezoeker krijgt vervolgens een beeld van de betekenis van het Permanent Hof van Arbitrage, het Permanent Hof van Internationale Justitie (opgericht in 1921, sinds 1945 het Internationaal Gerechtshof van de Verenigde Naties) en de reeks internationale instellingen waaraan Den Haag haar reputatie dankt als ‘Wereldhoofdstad van het Recht’ (voormalig VN Secretaris-Generaal Boutros Boutros-Ghali).

De bibliotheek van het Vredespaleis bevat de oudste en belangrijkste collecties over het internationaal recht en de idealen van wereldvrede. De nauw aan de gerechtshoven verbonden Haagse Academie voor Internationaal Recht (1923) is een wereldcentrum voor vredeseducatie. Jaarlijks nemen 600 studenten deel aan de zomercursussen. In de geest van Carnegie krijgen vooral jonge mannen en vrouwen uit ontwikkelingslanden hiertoe gelegenheid, mede dankzij particuliere sponsors. Hier raken toekomstige leiders vertrouwd met de procedures van vreedzame conflictoplossing en doen ze ervaring op met informele vredesdiplomatie.

Het Vredespaleis is genomineerd voor het Europees Erfgoedlabel van 2014 als een plaats van uitzonderlijke symbolische en educatieve waarde. Op het Carnegieplein zelf zien we de Wereld Vredesvlam en de Vredesbank (met opschriften in alle talen van de VN), naast het interreligieuze monument voor de Haagse slachtoffers uit de Tweede Wereldoorlog.

De Vredespaal en het bord van de Vrouwen Vredeswacht herinneren aan de beweging tegen kernwapens in de jaren ’80. Nog steeds vinden er regelmatig demonstraties plaats voor doelen van recht en vrede over de hele wereld

Lange Voorhout 5, 2514 EA, Den Haag

Tijdens de Eerste Haagse Vredesconferentie was dit theater afgeladen met publiek voor lezingen met lichtbeelden van de Poolse ‘Spoorwegkoning’ Jan Bloch, over de vernietigende gevolgen van de volgende oorlog.

“Oorlog is om al deze redenen onmogelijk geworden, tenzij tegen de prijs van zelfmoord.”
_{– Jan Bloch}

De Poolse industrieel Jan Bogumil Bloch was de ontwerper van het Russische spoorwegstelsel en stichter van een reeks nieuwe financiële instellingen. Als Poolse Jood van geboorte, later calvinist, was hij een betrekkelijke buitenstaander aan het hof van de Tsaar in Sint Petersburg. Maar hij verwierf wereldfaam door zijn brede economische expertise te benutten voor baanbrekend oorlogs- en vredesonderzoek.

Na tien jaar onderzoek verscheen zijn zesdelige werk De oorlog der toekomst (1898) in het Russisch, Pools, Duits en Frans (1899). Op grond van statistische analyse voorspelde hij dat een volgende oorlog tussen industriële grootmachten zou uitlopen op een slepende loopgravenoorlog, gevolgd door instorting van de samenlevingen en gewelddadige revoluties.

Dit vooruitzicht hielp Tsaar Nicolaas II te overtuigen om het initiatief te nemen tot de Haagse Vredesconferentie, zoals Bloch zich herinnerde: “Toen de Tsaar mij in audiëntie ontving lagen de kaarten en tabellen van het boek uitgespreid over de tafels, en liet hij me zorgvuldig alle cijfers en diagrammen uitleggen. ‘Dus zo zal de volgende oorlog zich ontwikkelen?’, vroeg hij.”

Tijdens de Eerste Haagse Vredesconferentie in 1899 huurde Bloch theater Diligentia af voor een reeks van vier avondlezingen, geïllustreerd met toverlantaarns, en deelde hij zijn boeken uit aan alle delegaties. Maar de grootmachten lieten zich niet overtuigen; vooraf was al besloten het ontwapeningsinitiatief van de Tsaar te blokkeren. In plaats daarvan kwam onder druk van de pacifistische lobby het punt van internationale arbitrage bovenaan de agenda. Toen de Duitse delegatie uit protest dreigde te vertrekken bemiddelde Bloch met succes voor een compromis.

De mislukking van de ontwapeningsvoorstellen verweet Bloch aan “de standvastigheid waarmee de militaire kaste zich vastklampt aan de herinnering van een stand van zaken die al gestorven is.” Om de publieke opinie op te voeden stichtte hij in 1902 het eerste Oorlogs- en Vredesmuseum ter wereld in de Zwitserse stad Lucerne. Na de Eerste Wereldoorlog, die verliep volgens het door hem voorspelde patroon, werd het museum gesloten. Pas in 2002 riep de gemeente, op initiatief van het International Network of Museums for Peace, het gebouw uit tot een vredesmonument.

Binnenhof, 2513 AA, Den Haag

In en rond de parlementsgebouwen zien we mijlpalen van de Haagse traditie van vrede en recht. Deze zijn nauw verbonden met het werk van de 17e-eeuwse jurist Hugo de Groot en, niet te vergeten, de actie van zijn vrouw Maria Reigersberg.

“We legden een fundering, al wisten we nog niet waarvoor”
_{– Leymah Gbowee}

De naam ‘s Gravenhage verwijst nog naar het 13e-eeuwse zomerkasteel van de Graven van Holland. Sinds het einde van de 16e eeuw diende het Binnenhof als zetel van de Staten-Generaal van de Republiek der Verenigde Nederlanden. De in 1640 gebouwde Ridderzaal is nog steeds het symbool van de Nederlandse democratie.

De Gevangenpoort aan het Buitenhof, de vroegere gevangenis van het Hof van Holland, is nu onderdeel van het Haags Historisch Museum. Hugo de Groot (1583-1645) begon zijn juridische loopbaan in Den Haag, eerst als 16-jarige advocaat en sinds 1607 als procureur aan het Hof. In deze jaren schreef hij ook zijn verhandeling Mare Liberum (De Vrije Zee, 1609) tegen piraterij als internationale misdaad. In 1618 werd De Groot zelf als vredesdissident opgesloten in de Gevangenpoort en overgebracht naar het zwaarbewaakte Slot Loevestein. Zijn vrouw Maria Reigersberg slaagde erin hem te laten ontsnappen in een boekenkist, zoals vereeuwigd is door de 17e-eeuwse dichter Joost van den Vondel:

“Één vrouw is duizend mannen te erg!
O eeuwige eer van Reigersberg!!”

De Groots hoofdwerk De Jure Belli ac Pacis (Over het recht van oorlog en vrede, 1625), geschreven in ballingschap in Parijs, werd een richtsnoer voor de 19e-eeuwse vredesbeweging. In deze geest opende de jurist Tobias Asser in 1893 de eerste Haagse Conferentie voor Internationaal Privaatrecht in de Trêveszaal. De vredesvraagstukken kwamen aan de orde in de Ridderzaal, op de conferentie van de Inter-Parlementaire Unie in 1894. De Oostenrijkse vredesactiviste Bertha von Suttner drong toen als eerste vrouw dit politieke mannenbolwerk binnen. Zij was ook de drijvende kracht achter de Haagse Vredesconferenties van 1899 in Paleis Huis ten Bosch en van 1907 in de Ridderzaal aan het Binnenhof.

Het belangrijkste resultaat, de oprichting van het Permanent Hof van Arbitrage, wordt nog altijd herdacht als een ‘Grotiaans moment’ in de geschiedenis. Zo leidde de Amerikaanse delegatie op 4 juli 1899 een pelgrimage naar de graftombe van De Groot in Delft. Het Vredespaleis werd in 1913 geopend op zijn sterfdag, 28 augustus. Op het eeuwfeest in 2013 sprak de Liberiaanse vredesactiviste Leymah Gbowee (Nobelprijs voor de Vrede 2011) in Delft en Den Haag in de geest van Reigersberg en Von Suttner: “Het is tijd voor reflectie, hoe ga je honderd jaar terug in de tijd, bedenk je opnieuw hoe vrede wordt gedaan.”

Buitenhof 20, 2513 AG, Den Haag

In de prestigieuze Lloydzaal sponsorde scheepvaartmaatschappij Norddeutsche Lloyd een perscentrum voor het Haagse vredeswerk. Ook scheepsmagnaat Albert Ballin bemiddelde actief om de dreiging van een vernietigende zeeoorlog af te wenden.

“Kan de wijde, de grenzeloze zee het aanhangsel zijn van één koninkrijk alleen?”
_{– Hugo de Groot}

Een naamschild op de gevel van bioscoop Pathé herinnert nog aan het prestigieuze hotel Des Deux Villes. De restaurantvleugel werd in 1904 gebouwd voor de galadiners van de Haagse Vredesconferentie in 1907 en de verwachte toekomstige vredesconferenties. In de centrale Art Nouveauzaal richtte scheepvaartmaatschappij Norddeutsche Lloyd een compleet perscentrum in met een postkantoor en telegraaflijnen naar Reuters/Associated Press.

Zoals een journalist schreef: “Een fraai bewerkt miniatuur van een Lloyd’s schip domineert de ruimte, kaarten en lijsten met inlichtingen over de reizen die deze maatschappij aanbiedt zijn overal te vinden”. De juridisch geschoolde reder Heinrich Wiegand was niet alleen uit op reclame. De grote stoomvaartlijnen hadden vitaal belang bij de versterking van het internationale zeerecht en beperking van oorlogvoering op zee. De kaarten in de Lloydzaal demonstreerden Hugo de Groots principe van Mare Liberum (De Vrije Zee, 1609): “Kan enige natie het recht hebben te verhinderen dat andere naties met elkaar in verbinding staan?”

De Lloydzaal werd het zenuwcentrum van de conferentie, door directe contacten tussen journalisten, diplomaten en pacifisten. Onbetwist leider van de perscampagne was William T. Stead, pionier van zowel de moderne onderzoeksjournalistiek als de tabloid. Zijn dagblad Courrier de la Conférence de la Paix bracht rechtstreeks verslag uit over de onderhandelingen en gebeurtenissen in de zijlijn. Het resultaat, het Permanent Hof van Arbitrage, was mede te danken aan de druk van de publieke opinie.

Maar de conferentie leverde niets op voor vermindering van de wapenwedloop op zee. Wiegands concurrent, scheepsmagnaat Albert Ballin van de Hamburg-Amerika Lijn (Hapag), nam na 1907 het initiatief te bemiddelen voor bilaterale Brits-Duitse besprekingen. Met zijn uitzonderlijke onderhandelingsvaardigheden en persoonlijk contact met toegang tot de Duitse keizer Wilhelm II probeerde Ballin tot het laatste moment de oorlog te voorkomen. Nog kort voor zijn dood in 1918 drong hij bij de Kaiser erop aan de vredesvoorwaarden van de Amerikaanse president Wilson te aanvaarden. Ballins vredesdiplomatie wordt herdacht in de bedrijfsgeschiedenis van Hapag-Lloyd, de opvolger van beide rederijen.

Kettingstraat 16, 2511 AN, Den Haag

De vroegere Oranje-Nassau Hypotheekbank is, op het pand na, spoorloos verdwenen. Ook het leven van bankdirecteur Johan Wateler (1857-1927) blijft een mysterie, behalve het feit dat hij de tweede permanente Vredesprijs stichtte na Alfred Nobel.

“De wereld is overbewapend en vrede is ondergefinancierd.”
_{– VN Secretaris-Generaal Ban Ki-moon}

Op het hoogtepunt van de Eerste Wereldoorlog, toen de uitreiking van de Nobelprijs voor de Vrede was opgeschort, volgde de Haagse bankier Johan Gerard Daniël Wateler het voorbeeld van de Zweedse industrieel Alfred Nobel. In zijn testament van 1916 bestemde hij zijn fortuin voor een Vredesprijs ten gunste van personen of instellingen die een bijzondere prestatie hebben geleverd voor “de bevordering van vrede door middel van woord, daad of geschrift.”

We weten vrijwel niets over het leven en de idealen van Wateler. De schaarse bronnen suggereren dat hij een succesvol zakenman was en een financieel genie. Geboren in 1857 in een Amsterdamse volksbuurt duikt hij uit het niets op als directeur van nieuwe financiële instellingen: het Zuid-Hollandsche Landbouwcrediet sinds 1890, en de Oranje Nassau Hypotheekbank omstreeks 1900, omringd door bestuurders uit aristocratische families.

Hij was een veelzijdig begaafd man. Zo vertaalde hij in 1895 romantische dichters als Alfred de Musset voor toneelopvoeringen van de Haagse Toynbee-Vereeniging. De internationale Toynbee-beweging vormde het begin van het moderne vormingswerk, gericht op sociale vrede tussen werknemers en werkgevers. Deze idealen werpen misschien licht op Watelers motieven om een nieuwe vredesprijs te financieren.

Wateler had een publieke prijs voor ogen, beheerd door de Nederlandse staat. Maar na zijn dood in 1927 sloeg de regering de erfenis af, omdat een vredesprijs op gespannen voet zou staan met haar strikte neutraliteitspolitiek. De tweede optie was de Carnegie Stichting, als eigenaar en beheerder van het Vredespaleis. Hier is de Wateler Vredesprijs altijd uitgereikt, het eerst in 1931 aan Sir Eric Drummond, de Secretaris-Generaal van de Volkenbond (voorloper van de Verenigde Naties). Sinds 2004 wordt de prijs om de twee jaar uitgereikt onder de naam Carnegie-Wateler Vredesprijs. In 2012 viel de eer te beurt aan War Child, een organisatie die zich inzet voor kinderen en jongeren die getroffen zijn door oorlogsgeweld.

Anders dan Andrew Carnegie en Alfred Nobel is de Nederlander Johan Wateler vrijwel vergeten. Sinds het eeuwfeest van het Vredespaleis in 2013 doet een reizende tentoonstelling van het International Network of Museums for Peace de herinnering herleven aan deze Nederlandse pionier van vredesfilantropie.

Mandelaplein, 2572 HT, Den Haag

In deze multiculturele buurt verwijzen veel straatnamen nog naar het Nederlands-Afrikaanse verleden van de Apartheid. Op het Mandelaplein geeft de Islamitische basisschool Yunus Emre een voorbeeld van vredesopvoeding tegenover nieuwe etnische scheidslijnen.

“Opvoeding is het machtigste wapen dat je kunt gebruiken om de wereld te veranderen”
_{– Nelson Mandela (Nobel VredesPrijs 1993)}

De naam Transvaal herinnert aan de onafhankelijkheidsstrijd van de Zuid-Afrikaanse Boerenrepublieken Transvaal en Oranje-Vrijstaat. Direct na de Haagse Vredesconferentie werd de publieke opinie geschokt door het uitbreken van de Tweede Boerenoorlog (1899-1902) en de invoering van concentratiekampen door de Britten (met gescheiden ‘blanke’ en ‘zwarte’ kampen). Een straatnaam als Paul Krugerplein was een eerbetoon aan de staatsman Paul Kruger (1825-1904) als president van de republiek Transvaal.

Na de Tweede Wereldoorlog werd Kruger gezien als een grondlegger van het racistische Apartheidsstelsel in Zuid-Afrika. In de jaren ’90 veranderde de gemeente de naam Boerenplein in Mandelaplein, ter viering van de vreedzame afschaffing van de Apartheid. Mandela, die in 1993 de Nobelprijs voor de Vrede deelde met Frederik de Klerk, werd in 2012 geëerd met een standbeeld in de internationale zone (President Kennedylaan), als eerste president van een democratisch Zuid-Afrika.

Transvaal is nu een multiculturele buurt met 90% migranten uit meer dan honderd landen. Net als in andere grote steden blijven hier nieuwe etnische en religieuze scheidslijnen voelbaar, vooral in het onderwijs. In dit opzicht biedt de Islamitische basisschool aan het Mandelaplein een voorbeeld van geweldloze verandering. De naam verwijst naar de 13e-eeuwse volksdichter en filosoof Yunus Emre. Zijn nalatenschap van tolerantie en zelfkennis leeft in veel moslimgemeenschappen voort:

“Laat mij ontvangen wat ik behoef
Het best mogelijke
Is volmaakte vrede vinden.”

Uitgaande van de Islamitische grondwaarde van matiging wil de basisschool een ‘vreedzame school’ zijn voor kinderen van alle etnische en culturele gemeenschappen. In de praktijk ligt de prioriteit bij de gewone schoolvakken, vooral Nederlandse taal. Door te voldoen aan de hoogste normen wil de school de kinderen een betere toekomst bieden.

Vredesopvoeding heeft een vaste plaats in het onderwijs. Leerlingen worden getraind als conflictbemiddelaars om ruzies bij te leggen en pesterijen te voorkomen, ook buiten de klas. De school werkt samen met de naburige christelijke en openbare basisscholen in een gemeentelijk programma voor een brede educatieve zone in de buurt.