Diligentia

Lange Voorhout 5, 2514 EA, Den Haag

Tijdens de Eerste Haagse Vredesconferentie was dit theater afgeladen met publiek voor lezingen met lichtbeelden van de Poolse ‘Spoorwegkoning’ Jan Bloch, over de vernietigende gevolgen van de volgende oorlog.

“Oorlog is om al deze redenen onmogelijk geworden, tenzij tegen de prijs van zelfmoord.”
_{– Jan Bloch}

De Poolse industrieel Jan Bogumil Bloch was de ontwerper van het Russische spoorwegstelsel en stichter van een reeks nieuwe financiële instellingen. Als Poolse Jood van geboorte, later calvinist, was hij een betrekkelijke buitenstaander aan het hof van de Tsaar in Sint Petersburg. Maar hij verwierf wereldfaam door zijn brede economische expertise te benutten voor baanbrekend oorlogs- en vredesonderzoek.

Na tien jaar onderzoek verscheen zijn zesdelige werk De oorlog der toekomst (1898) in het Russisch, Pools, Duits en Frans (1899). Op grond van statistische analyse voorspelde hij dat een volgende oorlog tussen industriële grootmachten zou uitlopen op een slepende loopgravenoorlog, gevolgd door instorting van de samenlevingen en gewelddadige revoluties.

Dit vooruitzicht hielp Tsaar Nicolaas II te overtuigen om het initiatief te nemen tot de Haagse Vredesconferentie, zoals Bloch zich herinnerde: “Toen de Tsaar mij in audiëntie ontving lagen de kaarten en tabellen van het boek uitgespreid over de tafels, en liet hij me zorgvuldig alle cijfers en diagrammen uitleggen. ‘Dus zo zal de volgende oorlog zich ontwikkelen?’, vroeg hij.”

Tijdens de Eerste Haagse Vredesconferentie in 1899 huurde Bloch theater Diligentia af voor een reeks van vier avondlezingen, geïllustreerd met toverlantaarns, en deelde hij zijn boeken uit aan alle delegaties. Maar de grootmachten lieten zich niet overtuigen; vooraf was al besloten het ontwapeningsinitiatief van de Tsaar te blokkeren. In plaats daarvan kwam onder druk van de pacifistische lobby het punt van internationale arbitrage bovenaan de agenda. Toen de Duitse delegatie uit protest dreigde te vertrekken bemiddelde Bloch met succes voor een compromis.

De mislukking van de ontwapeningsvoorstellen verweet Bloch aan “de standvastigheid waarmee de militaire kaste zich vastklampt aan de herinnering van een stand van zaken die al gestorven is.” Om de publieke opinie op te voeden stichtte hij in 1902 het eerste Oorlogs- en Vredesmuseum ter wereld in de Zwitserse stad Lucerne. Na de Eerste Wereldoorlog, die verliep volgens het door hem voorspelde patroon, werd het museum gesloten. Pas in 2002 riep de gemeente, op initiatief van het International Network of Museums for Peace, het gebouw uit tot een vredesmonument.